Zespół Aspergera

Zespół Aspergera traktowany jest jako zaburzenie rozwojowe znajdujące się w spektrum autyzmu. Obecnie przez wiele osób traktowany jest jako inność. Moje osobiste doświadczenie potwierdza, że każda osoba z zespołem Aspergera jest inna, niepowtarzalna, jest pełnowartościowym człowiekiem. Rozpoczynając terapię, zadaję pytanie, do czego dążymy, jaki ma być cel? Każdy człowiek ma prawo pozostać takim, jakim pragnie być. Pozostać sobą. Należy odpowiedzieć sobie samemu, na ile mogę zejść ze swoich potrzeb, by dopasować się do norm panujących w kulturze i społeczeństwie, w których przyszło nam żyć. Czy tego naprawdę chcemy, czy nie. A potem ponosić konsekwencje naszej decyzji. Żyć z ludźmi, albo bez nich.

Zespół Aspergera – Geneza

Poniżej chciałabym przedstawić genezę i charakterystykę zespołu Aspergera na podstawie wybranej literatury. Podkreślam jednak, że nie ma dwóch takich samych osób z zespołem Aspergera, więc nie każda osoba z zespołem Aspergera będzie posiadała cały zestaw przedstawionych poniżej cech.

Geneza zespołu Aspergera sięga początku XX wieku. W latach 40-tych XX wieku dwóch niezależnych od siebie naukowców opisało pierwsze przypadki dzieci żyjących w pewnej izolacji od otaczającego je świata, wykazujących osobliwe zachowania. Pierwszym z naukowców był wiedeński lekarz Leo Kanner, który w 1943 r. zaprezentował w USA swoją pracę badawczą napisaną w języku angielskim.  Przedstawił w niej przypadki pacjentów o nasilonych cechach autystycznych, charakteryzujących się jednoczesnym opóźnieniem umysłowym, sprawiających wrażenie uwięzienia we własnym świecie. Drugim z naukowców był wiedeński pediatra Hans Asperger  opisujący w swojej pracy habilitacyjnej wydanej w 1944 r. w Austrii w języku niemieckim, dzieci będące w normie intelektualnej, ale cechujące się zaburzeniami w komunikacji i interakcjach społecznych, z jednoczesnym nasileniem specyficznych zainteresowań i sztywnym sposobem myślenia i zachowania. Nazwał je „autystycznymi psychopatami”. ^[1]   Miejsce i język, w jakim zostały wydane prace obydwu naukowców okazały się mieć charakter znaczący, ponieważ świat usłyszał szybko o autyzmie wczesnodziecięcym, zwanym również autyzmem kannerowskim, opisanym w pracy Leo Kannera. Praca Hansa Aspergera wraz z opisanymi w niej przypadkami zaburzeń społecznych została zapomniana aż do 1981 r., kiedy to doktor Lorna Wing, poszukując przyczyn nietypowych zachowań swojej córki, nawiązała do niej i przetłumaczyła na język angielski upowszechniając tym samym badania Hansa Aspergera.

Doktor Lorna Wing jako pierwsza użyła sformułowania zespół Aspergera, a następnie opisała główne objawy tego zaburzenia, dzieląc je na następujące aspekty:

• brak empatii,
• naiwny, niewłaściwy w danej sytuacji, jednostronny typ interakcji,
• pedantyczna, repetytywna mowa,
• uboga komunikacja niewerbalna,
• głębokie zaabsorbowanie pewnymi tematami,
• niezdarna i źle skoordynowana motoryka i dziwaczna postura. ^[2]

Zespół Aspergera – Diagnoza

Wyróżnienie powyższych aspektów umożliwiło formułowanie diagnozy zespołu Aspergera. Diagnoza taka może być przeprowadzona dwuetapowo.  W pierwszym etapie rodzice i nauczyciele mogą wypełnić specjalnie sformułowany kwestionariusz lub skalę ocen oceniające poziom funkcjonowania dziecka z podejrzeniem zaburzenia rozwojowego. Istnieją dwie skale ocen najczęściej stosowane przy diagnozowaniu zespołu Aspergera: pierwsza pochodząca ze Szwecji – Ehlers, Gillberg z 1993 r. i druga pochodząca z Australii – Garnett, Attwood z 1995 r., opierające się na formalnych kryteriach diagnostycznych, wykonanych badaniach naukowych dotyczących charakteru cech występujących przy zespole Aspergera oraz doświadczeniu specjalistów. W etapie drugim specjalistyczny zespół prowadzi obserwację dziecka, a następnie dokonuje rozpoznania diagnostycznego prowadzącego do sformułowania diagnozy. Daje to możliwość przedstawienia wytycznych do następnej fazy, jaką jest praca terapeutyczna i rehabilitacyjna z dzieckiem z zaburzeniem rozwojowym. Na badanie diagnostyczne składa się sprawdzenie kompetencji społecznych, językowych, poznawczych i motorycznych dziecka, a także jakościowa analiza jego zainteresowań. Specjaliści starają się stworzyć jak najbardziej miarodajne warunki, w których łatwo wychwycić wszystkie nieprawidłowości, trudności, czy też specyficzne zachowania przekraczające normy diagnostyczne. Na tym etapie prowadzony jest również wywiad z rodzicami, nauczycielami i wszystkimi osobami z otoczenia dziecka, które mogą pomóc w postawieniu prawidłowej diagnozy. ^[3]

Kryteria diagnostyczne zespołu Aspergera nie zostały dość jasno zdefiniowane, ani przez samego Hansa Aspergera, ani przez Lornę Wing. Do chwili obecnej nie zostały zakwestionowane trzy kryteria diagnostyczne wyznaczone przez Lornę Wing w 1981 r.,
a są to:

• zaburzenia relacji społecznych,
• zaburzenie komunikacji werbalnej i niewerbalnej,
• powtarzające się stereotypowe zachowania i zainteresowania.

Ostatecznie w 1992 r. zespół Aspergera został wpisany do systemu klasyfikacyjnego ICD-10 stworzonego przez Światową Organizację Zdrowia jako całościowe zaburzenia rozwojowe  z symbolem F 84.5. ^[4]

W celu zrozumienia istoty zaburzenia, jakim jest zespół Aspergera, należy prześledzić deficyty, jakie towarzyszą dziecku na poszczególnych płaszczyznach funkcjonowania w społeczeństwie.

Jeśli mówimy o zaburzeniach relacji społecznych i zachowań społecznych, to mamy na myśli dysfunkcje obejmujące brak umiejętności nawiązania kontaktu z rówieśnikami, a w wielu przypadkach także często występujący ogólny brak potrzeby takiego kontaktu. Zaburzenia relacji społecznych, to także nieumiejętność odczytywania znaczenia zachowań innych ludzi i nieumiejętność interpretacji tegoż zachowania, to nieadekwatne reakcje i zachowania społeczne do zaistniałej sytuacji oraz problem w rozumieniu stanów emocjonalnych swoich i otaczających ludzi, z którymi dziecko wchodzi w interakcję.

Dzieci z zespołem Aspergera nie wiedzą, jak rozpocząć zabawę z innymi dziećmi, nie czują motywacji do podtrzymywania relacji z innymi dziećmi, nie potrafią brać czynnego udziału we wspólnych inicjatywach i aktywnościach grupy w trakcie zabawy. Sprawiają wrażenie zadowolonych, gdy daje im się możliwość indywidualnej aktywności bez wchodzenia w relacje z innymi. Zdecydowanie łatwiejsze jest dla nich wchodzenie w relację z osobami młodszymi lub starszymi. Dla osób młodszych wydają się być dobrymi organizatorami zabawy, osobom starszym imponują swoją wręcz encyklopedyczną wiedzą na wybrane tematy. Osoby starsze są też bardziej tolerancyjne dla ich braku elastyczności zachowań społecznych. Jeśli dochodzi do aktywności w zabawie z rówieśnikami, dzieci
z zespołem Aspergera starają się narzucać swoje reguły przejmując całkowitą kontrolę. Brak kontroli w zabawie oznaczałaby dla nich zgodę na wprowadzanie innowacji przez innych uczestników, czyli zmiany, na które nie są przygotowane i do których podchodzą niechętnie.^[5]

Dzieci z zespołem Aspergera nie rozumieją potrzeby rywalizacji w grach sportowych i zespołowych, których unikają, przez co również są wykluczone ze społeczności szkolnej.
Nie podążają za duchem mody, a ponieważ nie rozumieją rozmów o niczym, nie bywają duszą towarzystwa, rzadko są zapraszane na imprezy towarzyskie. Rzadko potrafią też stworzyć mocne więzi przyjacielskie.

Wiele dzieci z zespołem Aspergera, na pewnym etapie rozwojowym, zaczyna odczuwać potrzebę kontaktów z rówieśnikami, lecz właśnie wtedy najbardziej uwidaczniają się ich braki w umiejętnościach społecznych, co wielokrotnie sprawia, że zostają odrzuceni przez kolegów i koleżanki. Mają dużą trudność w zrozumieniu niepisanych norm społecznych, a co za tym idzie w respektowaniu ich, co nierzadko doprowadza do urażenia lub rozdrażnienia rozmówcy. Dzieciom trudno jest przyswoić formy grzecznościowe, z jakimi powinni zwracać się do innych ludzi. To wszystko sprawia, że często postrzegane są, jako źle wychowane lub jako niegrzeczne. ^[6]

Poznanie niepisanych norm społecznych niesie ze sobą natomiast ryzyko rygorystycznego ich przestrzegania, bez typowej dla ludzi neurotypowych elastyczności działania. Dzieci w takich przypadkach stają się szczere i uczciwe do bólu.

Problematyczna w tworzeniu relacji interpersonalnych osób z zespołem Aspergera jest trudność w podtrzymywaniu kontaktu wzrokowego w trakcie interakcji z inną osobą, co znacznie utrudnia prowadzenie rozmowy.

Innym problemem charakterystycznym dla osób z zespołem Aspergera jest obniżona zdolność lub jej brak do odczuwania empatii objawiający się poprzez brak umiejętności rozpoznawania emocji u siebie, a następnie nazywania ich, jak również nieumiejętność rozpoznawania i nazywania emocji u innych osób, z którymi wchodzą w relacje.^[7]

Zaburzenia komunikacji werbalnej objawiają się poprzez niezwykły sposób mówienia i cechy języka, którym posługują się dzieci z zespołem Aspergera.  Może to być opóźniony rozwój języka, powierzchownie perfekcyjna ekspresja słowna, sztywny pedantyczny język, dziwaczna prozodia, niezwykłe charakterystyki w operowaniu głosem, ograniczona zdolność rozumienia języka łącznie z niewłaściwą interpretacją jego znaczenia, dosłowna interpretacja wypowiedzi, niezrozumienie metafor, przenośni, żartów.

Zaburzenia komunikacji niewerbalnej będą manifestowały się poprzez ubogą gestykulację, niezdarną i nietaktowną mowę ciała, ograniczoną i nieadekwatną do sytuacji ekspresję mimiczną, dziwaczny, sztywny sposób przyglądania się otoczeniu.

U osób z zespołem Aspergera zaburzona jest pragmatyka, a więc umiejętność prowadzenia konwersacji w zakresie prawidłowego używania języka w kontekście społecznym. Przejawia się to poprzez brak sekwencji rozmowy tj. pytanie – odpowiedź – pytanie adekwatne do prowadzonej rozmowy na dany temat. Dzieci często prowadzą monologi na wybrany przez siebie temat, nie podtrzymując dyskusji z rozmówcą i robiąc uniki, gdy temat rozmowy dotyka obszarów będących poza zasięgiem zainteresowań dziecka. Objawia się to także poprzez wstawianie komentarzy słownych oderwanych od tematu rozmowy, zupełnie z tematem rozmowy niezwiązanych, nawiązujących zaś często do zainteresowań dziecka. Dziecko nie potrafi rozpoznać reakcji swojego rozmówcy takich jak znudzenie, zakłopotanie, chęć przerwania. Osoby z zespołem Aspegrera mają problemy z podjęciem dyskusji w odpowiednim momencie rozmowy, z wygłoszeniem własnej sekwencji dyskusji, gdyż nie potrafią wyczuć momentu, kiedy ktoś zakończył swoją wypowiedź, a co z tym związane nie widzą sygnału do rozpoczęcia swojej wypowiedzi. Dzieci mają też problemy z wyrażaniem własnego zdania, własnych opinii, opowiadania o swoich odczuciach,
czy też wyrażania współczucia. ^[8]

Inną często spotykaną tendencją u osób z zespołem Aspergera jest dosłowna interpretacja wypowiedzi. Dzieci w sposób dosłowny odbierają to, co im zostaje przekazane. Możemy poinstruować dziecko z zespołem Aspergera, aby przeczytało rozdział książki i czynność ta zostanie wykonana poprawnie, natomiast dziecko nie będzie wiedziało, o czym czytało. Jednakże, jeśli wydamy polecenie, aby przeczytało i zapamiętało, co było w książce napisane, dziecko ze szczegółami opowie nam treść.

Dzieci nie rozumieją metafor, przenośni, anegdotek, znanych powiedzeń, czy żartów.
Na stwierdzenie „masz oczy swojej mamy” mogą się rozpłakać się i odpowiedzieć, że „mają swoje oczy”. Mogą poczuć się nieswojo, gdy osoby z ich otoczenia używają sarkazmów, ironii, gry słów, czy też opowiadają dowcipy. ^[9]

Mowa osób z zespołem Aspergera miewa charakterystyczną prozodię i melodię. Najczęściej pozbawiona jest zróżnicowania rytmu, tonu głosu, nacisku, co sprawia, że wymowa staje się monotonna, nudna, dziwaczna poprzez wrażenie wymawiania jakby
na jednym wydechu, bywa płaska, czasem trudna do zrozumienia. Może być także sztywna, nadmiernie pedantyczna, a dobór słów wypowiadanych przez dzieci miewa charakter bardzo formalny. Dzieci przy przywitaniu swojego kolegi z przedszkola zwracają się do niego formą „Cześć Krzysiu Nowaku”. Zdarza się, że słownictwo, jakim komunikują się dzieci z zespołem Aspergera zbliżone jest do tego jakim porozumiewają się osoby dorosłe, a mowa może mieć charakter encyklopedyczny. Nie rozumieją słów abstrakcyjnych takich jak „potem”, „czasem”, „być może’.

Charakterystyczną cechę stanowi również zadawanie tych samych pytań kilkakrotnie
w celu uzyskania tej samej odpowiedzi. Dzieci robią tak najczęściej, gdy czują się niepewne w jakiejś sytuacji i potrzebują ciągłego potwierdzania danej tezy. ^[10]

Wokalizacja myśli (wypowiadanie na głos tego, co dziecko myśli) może nie przeminąć wraz z wiekiem, jak to staje się u dzieci neurotypowych. Inną trudnością przejawiającą się u osób z zespołem Aspergera jest możliwość skupienia się na głosie tylko jednej osoby. Dzieci mogą mieć ograniczoną zdolność przetwarzania informacji słuchowych, gdy z otoczenia dochodzą inne bodźce głosowe.

Osoby z zespołem Aspergera cechują specyficzne, zarówno pod względem jakości, jak i pod względem natężenia, zainteresowania oraz czynności rutynowe i stereotypowe zachowania. Mogą one całkowicie wykluczyć innego rodzaju aktywności w ciągu dnia. Przestrzegają zawsze tych samych reguł, w ich codziennych aktywnościach więcej jest mechanicznego odtwarzania niż znaczenia. Czynności rutynowe i stereotypowe zachowania narzucane są samemu sobie w różnych sytuacjach życiowych, jak również narzucane innym ludziom z najbliższego otoczenia. Zainteresowania mają charakter fiksacyjny
i sprawiają, że dzieci pragną cały swój wolny czas, a także czas, który powinien być wypełniony obowiązkami, przeznaczyć na wykonywanie swoich zainteresowań, czym wyróżnia je od zwykłego hobby, jakim oddają się osoby neurotypowe. Zainteresowania mogą dotyczyć kolekcjonowania różnego rodzaju przedmiotów, zdobywania pełnej, wręcz encyklopedycznej wiedzy na interesujący dziecko temat, zagadnienie. Czynności rutynowe i stereotypowe sprawiają, że dzieci muszą wykonywać określone zadania, czynności wg ściśle określonych zasad, reguł, brakuje im elastyczności odnoszącej się do zmian, co sprawia, że każda zmiana, bez względu na to, czy jest nagła, nieoczekiwana, czy też została uprzedzona, staje się dla dzieci sytuacją trudną, ciężką do zaakceptowania, wywołującą trudne zachowanie, często niejako nieadekwatne do zaistniałej sytuacji i trudne do opanowania. ^[11]

Osoby z zespołem Aspergera cechuje również niesprawność motoryczna przejawiająca się w różnych obszarach funkcjonowania dotykając motorykę dużą, motorykę małą, koordynację ruchową i wpływając na ogólną sprawność ruchową dziecka. Niesprawność motoryczna może objawiać się w chodzie i biegu dzieci, który przestaje być płynny, co wynika z niskiego skoordynowania kończyn dolnych i górnych. Dużą trudność sprawia rzucanie i łapanie piłki, spowodowane słabą koordynacją pomiędzy obiema rękami, a także słabym wyczuciem na reakcję. Dzieci wykazują problemy z utrzymaniem równowagi ciała. Powyższe dysfunkcje powodują wycofanie z gier zespołowych i aktywności społecznych pogłębiając izolację dzieci w grupie rówieśniczej. Utrudnieniem jest zaburzenie sprawności motoryki małej łączącej się z obniżoną sprawnością manualną sprawiającą, iż dzieci mają problemy z takimi czynnościami jak zawiązanie sznurówki buta, zapięcie guzika, czy też trudność
przy pisaniu odręcznym, gdy pismo staje się wręcz nieczytelne. ^[12]

U dzieci z zespołem Aspergera często występują zaburzenia integracji sensorycznej, która to może objawiać się w nadwrażliwości lub podwrażliwości w następujących obszarach zmysłów: wzroku, słuchu, smaku, dotyku, węchu,  proprioceptywnego (czucia głębokiego), przedsionkowego (równowagi). Przy nadwrażliwości dziecko będzie wprowadzało takie czynności i prowadziło taką aktywność, by wykluczyć, albo przynajmniej zmniejszyć bodźce dostarczane na danym obszarze zmysłów. Przy podwrażliwości, gdy dziecko potrzebuje dodatkowej stymulacji bodźcami z danego zakresu, będzie ono wykonywało takie czynności i takie aktywności, które tych bodźców jak najwięcej dostarczą. Jako, że integracja sensoryczna to mechanizm współdziałania wszystkich zmysłów w organizmie człowieka, to ich dysharmonia powoduje duże utrudnienia w funkcjonowaniu dzieci, mające ogromny wpływ na koncentrację, uczenie się, przyswajanie informacji, a także w utrzymywaniu interakcji z drugim człowiekiem. Mogą też powodować sytuacje kryzysowe, gdy dzieci są przeładowane bodźcami dochodzącymi z zewnątrz i ich intensywnością, i nie mogą sobie z tym nadmiarem poradzić. ^[13]

Zaburzone zostają również funkcje poznawcze, które obejmują takie obszary jak myślenie, uczenie się, pamięć i wyobraźnia. Przykładem może być zaburzenie teorii funkcji umysłowych. Dzieci neurotypowe zdają sobie sprawę z tego, iż inni ludzie tak, jak i one, mają wiedzę, myśli, odczucia i wyobrażenia, swoje przekonania i pragnienia. Osoby z zespołem Aspergera mają trudność z rozumieniem odczuć i uczuć innych ludzi, określanej mianem „ślepoty” dotyczącej psychiki innych ludzi. Innym przykładem mogą być testy inteligencji, które nie dają miarodajnych wyników przy badaniu osób z zespołem Aspergera, gdyż osoby te mimo ogromnego zasobu słownictwa i wiedzy, miewają problemy z rozwiązywaniem zadań dotyczących rozumienia, układania obrazków i znajdowania niedorzeczności, obniżające wynik takiego testu. Testy inteligencji mogą natomiast stanowić bazę do wytycznych, w jakich obszarach należy dzieci usprawniać.^[14]Cechuje je natomiast doskonała pamięć. Są osoby, które pamiętają swój okres niemowlęcy. Pamięć nie dotyczy jedynie wspomnień, ale również możliwości odtwarzania większych partii materiału, treści z precyzyjną dokładnością. Dzieci potrafią szybko nauczyć się na pamięć nawet bardzo długich wierszy, czy kwestii i odtwarzać je po dłuższym czasie od wyuczenia. Występuje u nich za to dysfunkcja przy elastyczności myślenia, ich myślenie bywa jednotorowe, często schematyczne, co sprawia znaczne utrudnienia w sytuacjach nowych, nieznanych, gdy trzeba podjąć nagłą decyzję lub zachować się w sposób nierutynowy, niestandardowy. Sztywność myślenia powoduje nieakceptowalność zmian, jakie zachodzą w otoczeniu, a także może doprowadzić do sytuacji kryzysowej, gdyż dzieci nie dopuszczają do swojej świadomości własnego braku racji, a swoim uporem doprowadzają w dyskusji do konfliktu z rozmówcą.

Większość dzieci z zespołem Aspergera ma znaczące wyniki w zakresie czytania, pisowni i działań liczbowych. Dzieci mogą płynnie czytać w wieku 4-5 lat, ale są też i takie, które mają z tym problem, za to wykonują skomplikowane zadania na działaniach liczbowych.^[15]

Wyobraźnia dzieci z zespołem Aspergera objawia się w dość nietypowy sposób.
Jeśli podejmują aktywność, w której włączają wyobraźnię, preferują zabawy w samotności, a gdy inne dzieci próbują włączyć się do ich zabawy, starają się przejmować nad wszystkim kontrolę, zrażając tym innych do siebie. Zabawy dzieci z zespołem Aspergera cechuje ich powtarzalność, dzień po dniu w taki sam sposób, a także z zachowaną tonacją i prezentacją zgodną z zasłyszanym oryginałem (np. bajki).

Dzieci cechuje również tzw. myślenie obrazami. Potrzebują wizualizacji treści im przedstawianych, gdyż to odgrywa ogromną rolę w skuteczności ich przyswajania. Wizualne myślenie niesie ze sobą ogromne korzyści mające swoje odbicie w twórczości wielkich twórców. Albert Einstein myślał obrazami, polegał na wizualnych metodach uczenia się. „Jego teoria względności oparta jest na wizualnych wyobrażeniach poruszających się wagonów i podróżowaniu na promieniu światła”. ^[16]

Największe problemy wynikające z zaburzenia, jakim jest zespół Aspergera odczuwają osoby będące w wieku dojrzewania i wchodzące w wiek dorosły. Jest to czas kształtowania się osobowości i tożsamości człowieka, jego miejsca w świecie wśród otaczających go ludzi, kształtowanie jego relacji z innymi ludźmi, będącej podstawą funkcjonowania w pracy, w rodzinie, w związku partnerskim. To, co w wieku dziecięcym mogło ulegać pobłażaniu, w wieku dojrzewania i dorosłym może stanowczo utrudniać życie i być przeszkodą prowadzącą do poważnych problemów z postrzeganiem własnej wartości dla siebie i społeczeństwa. U każdej osoby dorosłej, u której występują zaburzenia interakcji społecznych, i występowały one od czasów dzieciństwa, należałoby rozważać możliwość postawienia diagnozy zespołu Aspergera. ^[17]

Wczesna diagnoza jest bardzo istotna dla możliwości poprawienia funkcjonowania społecznego osób z zespołem Aspergera. Daje szansę na zastosowanie  niezbędnych  środków pomocowych mających na celu przystosowanie młodego człowieka do samodzielnego życia w jego środowisku.

 

Przypisy 

[1] Preibmann Ch. „Zespół Aspergera. Jak z nim żyć. Jak pomagać. Jak prowadzić terapię” , Wydanie pierwsze
w języku polskim, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2012

[2] Attwood T. „Zespół Aspergera” Wydanie I,  ZYSK I S-KA Wydawnictwo, Poznań 2006

[3] Tamże

[4] Preibmann Ch. „Zespół Aspergera. Jak z nim żyć. Jak pomagać. Jak prowadzić terapię” , Wydanie pierwsze
w języku polskim, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2012

[5] Święcicka J., „Uczeń z Zespołem Aspergera. Praktyczne wskazówki dla nauczyciela”, Wydanie I, Kraków 2010

[6] Willey L. H. (red.) „Zespół Aspergera w okresie dojrzewania. Wzloty, upadki i cała reszta”, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna we współpracy z Fundacją Synapsis, Warszawa 2006

[7] Attwood T. „Zespół Aspergera” Wydanie I,  ZYSK I S-KA Wydawnictwo, Poznań 2006

[8] Willey L. H. (red.) „Zespół Aspergera w okresie dojrzewania. Wzloty, upadki i cała reszta”, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna we współpracy z Fundacją Synapsis, Warszawa 2006

[9] Winter M., „Zespół Aspergera. Co nauczyciel wiedzieć powinien. Poradnik nauczyciela, wychowawcy, pedagoga”, Wydawca: Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2006

[10] Shore S. „Za ścianą. Osobiste doświadczenia z autyzmem i zespołem Aspergera”, Krajowe Towarzystwo Autyzmu, Warszawa 2008

[11] Winter M., „Zespół Aspergera. Co nauczyciel wiedzieć powinien. Poradnik nauczyciela, wychowawcy, pedagoga”, Wydawca: Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2006

[12] Attwood T. „Zespół Aspergera” Wydanie I,  ZYSK I S-KA Wydawnictwo, Poznań 2006

[13] Przyrowski Z., „Podstawy Diagnozy i Terapii Integracji Sensorycznej. w: Podstawy diagnostyki i rehabilitacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej” pod red. prof. Czesława Szmigla, Wydawnictwo AWF, Kraków 2001

[14] Frith U. „Autyzm i zespół Aspergera”, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Wydanie I, Warszawa 2005

[15] Winter M., „Zespół Aspergera. Co nauczyciel wiedzieć powinien. Poradnik nauczyciela, wychowawcy, pedagoga”, Wydawca: Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2006

[16] Attwood T. „Zespół Aspergera” Wydanie I,  ZYSK I S-KA Wydawnictwo, Poznań 2006,  s. 111

[17] Frith U. „Autyzm i zespół Aspergera”, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Wydanie I, Warszawa 2005